بیش فعالی در نوجوانان: 10 راهکار درمان بیش فعالی
بیش فعالی یا اختلال نقص توجه/بیش فعالی (ADHD) یکی از شایعترین اختلالات رشدی-عصبی در دوران نوجوانی است که میتواند ابعاد مختلف زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهد. برخلاف باور عمومی که بیش فعالی را بیشتر مختص کودکان میداند، تحقیقات روانشناسی نشان دادهاند که علائم این اختلال نه تنها در نوجوانی ادامه مییابد، بلکه میتواند در این دوره حساس زندگی، شدت بیشتری پیدا کند و مشکلات تحصیلی، رفتاری و ارتباطی جدی ایجاد نماید.
در این مقاله تلاش میکنیم تا به صورت علمی و جامع به بررسی علل، نشانهها، روشهای تشخیص و جدیدترین رویکردهای درمانی بیش فعالی در دوران نوجوانی بپردازیم و راهکارهای عملی برای والدین، معلمان و متخصصان روانشناسی ارائه دهیم.
بیشتر بخوانید: درمان کم رویی ، ۸ راهکار طلایی برای درمان کم رویی
تعریف بیش فعالی در نوجوانان
بیش فعالی یا اختلال نقص توجه/بیش فعالی (Attention Deficit Hyperactivity Disorder – ADHD) یکی از اختلالات شایع در رشد عصبی است که از دوران کودکی آغاز میشود و در بسیاری از موارد تا نوجوانی و حتی بزرگسالی ادامه پیدا میکند. این اختلال با سه ویژگی اصلی شناخته میشود: بیتوجهی، رفتارهای تکانشی و فعالیت بیش از حد طبیعی.
در نوجوانان مبتلا به بیش فعالی، رفتارهایی چون فراموشکاری مداوم، ناتوانی در برنامهریزی، مشکلات در روابط با دوستان و بیثباتی هیجانی بسیار رایج است. این اختلال بدون مداخله تخصصی میتواند کیفیت زندگی نوجوان را در ابعاد مختلف به شدت کاهش دهد.
نشانهها و علائم بیش فعالی در دوران نوجوانی
نشانههای بیش فعالی در نوجوانان معمولاً پیچیدهتر و ظریفتر از دوران کودکی بروز میکند. در حالی که در کودکان رفتارهای پرتحرکی آشکارتر است، نوجوانان ممکن است علائم را به شکلهای کمتر قابل مشاهده اما همچنان مخرب نشان دهند. سه محور اصلی نشانههای بالینی ADHD در نوجوانی شامل بیتوجهی، تکانشگری و بیقراری درونی است.
۱. بیتوجهی (Inattention)
نوجوانان مبتلا به ADHD اغلب در تمرکز بر فعالیتهای تحصیلی، انجام وظایف روزمره و پیگیری کارهای بلندمدت مشکل دارند. نشانههای بارز بیتوجهی عبارتند از:فراموشی مکرر، حواس پرتی ، دشواری در پیروی از دستورات و نیاز به یادآوری مکرر
۲. تکانشگری (Impulsivity)
تکانشگری در نوجوانان بیش فعال به صورت تصمیمگیریهای سریع و بدون فکر، رفتارهای پرخطر یا ناتوانی در کنترل احساسات بروز میکند. این رفتارها میتوانند شامل موارد زیر باشند: قطع کردن صحبت دیگران، بیتابی برای نوبت در مکالمات، فعالیتهای خطرناک و …
۳. بیقراری درونی (Internal Restlessness)
برخلاف کودکان که اغلب فعالیتهای حرکتی شدید دارند، نوجوانان بیشتر احساس بیقراری ذهنی و ناآرامی درونی را تجربه میکنند.
علائم بیش فعالی در نوجوانان
بیش فعالی یا اختلال نقص توجه/بیش فعالی (ADHD) یک پدیده چندعاملی است که ناشی از ترکیب پیچیدهای از عوامل ژنتیکی، زیستی، محیطی و روانشناختی میباشد. درک ریشههای این اختلال میتواند مسیر تشخیص، پیشگیری و درمان را روشنتر کند. تحقیقات روانشناختی و عصبشناسی نشان دادهاند که هیچ عامل منفردی به تنهایی مسئول بروز ADHD نیست؛ بلکه تعامل میان عوامل متعدد نقش کلیدی ایفا میکند.
علائم و عوامل ژنتیکی
مطالعات دوقلوها و خانوادهها به وضوح نشان دادهاند که ADHD دارای مؤلفه ژنتیکی قوی است. اگر یکی از والدین یا خواهر و برادران نوجوان مبتلا به این اختلال باشند، احتمال ابتلای او به بیش فعالی به طور چشمگیری افزایش مییابد.
علائم و عوامل عصبشناختی
تفاوتهای ساختاری و عملکردی در مغز نوجوانان بیش فعال نسبت به همسالان غیرمبتلا مشاهده شده است. کاهش حجم نواحی خاصی از مغز مانند قشر پیشپیشانی (prefrontal cortex)، که مسئول تصمیمگیری، توجه و کنترل هیجانات است، در افراد مبتلا به ADHD رایج است.
علائم و عوامل محیطی
محیطهای پرتنش، فقدان ساختارهای تربیتی مناسب، قرار گرفتن در معرض مواد سمی مانند سرب در دوران کودکی و مصرف دخانیات یا الکل توسط مادر در دوران بارداری میتوانند ریسک بروز بیش فعالی را افزایش دهند.
علائم و تجارب اولیه زندگی
عوامل روانشناختی مانند تجارب منفی دوران کودکی، سوءاستفادههای عاطفی یا غفلت والدینی، میتوانند بر رشد شناختی و تنظیم هیجانی نوجوان اثر بگذارند و به ظهور یا تشدید علائم بیش فعالی کمک کنند.
علائم و عوامل تغذیهای و جسمانی
برخی تحقیقات نشان میدهد که کمبود اسیدهای چرب امگا-۳، آهن، روی و منیزیم میتواند در بروز یا تشدید علائم ADHD نقش داشته باشد.
بیشتر بخوانید: مدیریت بحران چیست و انواع مختلف آن کدام است
تفاوت بیش فعالی نوجوانان با کودکان
بیش فعالی یا اختلال نقص توجه؛ (ADHD) در طول رشد کودک به نوجوان تغییراتی در شکل بروز علائم پیدا میکند. شناخت تفاوتهای بین بیش فعالی در کودکان و نوجوانان اهمیت زیادی در تشخیص صحیح و انتخاب رویکرد درمانی مناسب دارد.
1-بروز علائم
در کودکان، علائم بیش فعالی معمولاً به شکل رفتارهای فیزیکی آشکار مانند دویدن بیوقفه، ناتوانی در نشستن ثابت و تمایل به دخالت در بازیها یا مکالمات دیگران بروز میکند. اما در نوجوانان، این رفتارهای پرتحرکی آشکار به صورتهای درونیتر مانند بیقراری ذهنی، احساس نیاز دائمی به فعالیت یا ناتوانی در آرام گرفتن دیده میشود. نوجوانان ممکن است در ظاهر آرامتر به نظر برسند، اما در درون احساس آشفتگی و بیصبری شدیدی داشته باشند.
2-مشکلات تحصیلی و شغلی
در کودکان، بیش فعالی بیشتر به شکل مشکلات رفتاری در کلاس و ناتوانی در پیروی از قوانین آموزشی دیده میشود. اما در نوجوانان، چالشها پیچیدهتر میشود و معمولاً با افت تحصیلی، مشکلات در برنامهریزی برای آینده، ناتوانی در مدیریت وظایف پیچیدهتر و اختلال در انتخاب مسیر شغلی همراه است.
3-روابط اجتماعی
کودکان بیش فعال غالباً با مشکلات در ایجاد و حفظ دوستیهای پایدار مواجهاند، اما این مشکلات در نوجوانان عمیقتر میشود. نوجوانان بیش فعال ممکن است به دلیل رفتارهای تکانشی یا ناتوانی در رعایت مرزهای اجتماعی دچار طرد اجتماعی، درگیریهای بین فردی یا مشکلات در روابط عاطفی شوند.
4-کنترل هیجانات
در کودکی، فورانهای هیجانی مانند گریههای شدید یا خشمهای ناگهانی رایج است، اما در نوجوانی، بروز نوسانات شدید خلقی، تحریکپذیری، پرخاشگری کلامی یا کنارهگیری اجتماعی بیشتر مشاهده میشود.
5-آگاهی از اختلال و پذیرش درمان
کودکان معمولاً نسبت به ماهیت اختلال خود آگاهی کمتری دارند و بیشتر به هدایت والدین یا معلمان برای درمان وابستهاند. در مقابل، نوجوانان به دلیل رشد شناختی، بیشتر نسبت به مشکلات خود آگاهی پیدا میکنند
6-الگوهای تکانشگری
در کودکان، تکانشگری بیشتر در رفتارهای ساده و غیرمحاسبه شده مانند گرفتن اسباببازی یا قطع مکالمه نمود دارد، اما در نوجوانان این تکانشگری میتواند به رفتارهای پرریسک مانند رانندگی خطرناک، مصرف مواد یا رفتارهای جنسی محافظتنشده منجر شود.
پیامدهای روانشناختی بیش فعالی در نوجوانان
بیش فعالی در نوجوانان، اگر بهدرستی تشخیص داده نشود و تحت درمان مؤثر قرار نگیرد، میتواند پیامدهای روانشناختی و اجتماعی قابل توجهی به همراه داشته باشد. این پیامدها ممکن است کیفیت زندگی فرد را در کوتاهمدت و بلندمدت تحت تاثیر قرار دهند و بر ابعاد مختلف رشد هیجانی، تحصیلی و اجتماعی نوجوان اثر منفی بگذارند.
۱. اختلالات همراه روانشناختی
نوجوانان مبتلا به ADHD در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به اختلالات روانی دیگر قرار دارند. شایعترین این اختلالات شامل اضطراب، افسردگی، اختلالات خلقی و اختلالات رفتاری است.
۲. کاهش عزتنفس
تجربه شکستهای مکرر در زمینههای تحصیلی، اجتماعی و خانوادگی منجر به تضعیف شدید عزتنفس نوجوان میشود..
۳. مشکل در مدیریت هیجانات
نوجوانان بیش فعال اغلب در مدیریت خشم، غم یا اضطراب خود دچار مشکل میشوند.
پیامدهای اجتماعی بیش فعالی در نوجوانان
۱. طرد شدن
بیش فعالی میتواند منجر به سوءبرداشتهای مکرر در روابط اجتماعی شود. رفتارهای تکانشی، پرخاشگری یا بیتوجهی به مرزهای اجتماعی باعث طرد نوجوان از سوی همسالان میشود.
۲. رفتارهای پرخطر
نوجوانان بیش فعال به دلیل تکانشگری و ناتوانی در پیشبینی پیامدهای رفتارشان، بیشتر در معرض خطر رفتارهای پرخطر هستند. مصرف سیگار، الکل، مواد مخدر، رفتارهای جنسی و….
۳. مشکلات تحصیلی و شغلی
افت تحصیلی، ترک تحصیل زودهنگام و ناتوانی در برنامهریزی برای آینده از پیامدهای شایع بیش فعالی در نوجوانان است. این نوجوانان اغلب در یافتن شغل مناسب یا حفظ عملکرد شغلی پایدار در دوران بزرگسالی نیز دچار چالش میشوند.
۴. درگیری با خانواده
ناتوانی در رعایت قوانین خانوادگی، انجام مسئولیتها و مدیریت تعارضات میتواند منجر به افزایش تنش و تعارض در روابط خانوادگی شود.
روشهای تشخیص بیش فعالی(ADHD) در نوجوانی
تشخیص اختلال نقص توجه/بیش فعالی (ADHD) در نوجوانان یک فرایند پیچیده است که نیاز به بررسی دقیق تاریخچهی پزشکی، روانشناختی و رفتاری نوجوان دارد. از آنجا که علائم ADHD در نوجوانی ممکن است با دیگر اختلالات روانی یا رفتاری همپوشانی داشته باشد، تشخیص صحیح اهمیت زیادی دارد.
1. تاریخچه پزشکی و روانشناختی
اولین قدم در تشخیص ADHD، جمعآوری تاریخچهی دقیق از علائم، رفتارها و مشکلات نوجوان در محیطهای مختلف (مثل خانه، مدرسه و محیط اجتماعی) است.
2. مصاحبه بالینی با نوجوان و خانواده
مصاحبههای بالینی معمولاً توسط روانشناس یا روانپزشک انجام میشود و در آن به بررسی مشکلات رفتاری و هیجانی نوجوان پرداخته میشود
3. استفاده از ابزارهای استاندارد تشخیصی
برای تشخیص ADHD در نوجوانان، از ابزارهای معتبر و استاندارد استفاده میشود. این ابزارها میتوانند شامل پرسشنامهها و مقیاسهای ارزیابی رفتاری باشند.
4.بررسی عملکرد تحصیلی و اجتماعی
نوجوانان مبتلا به ADHD معمولاً مشکلاتی در عملکرد تحصیلی و اجتماعی دارند. بررسی وضعیت تحصیلی، عدم موفقیت در انجام تکالیف مدرسه، افت نمرات و مشکلات در برقراری روابط اجتماعی میتواند به تشخیص کمک کند.
5.بررسی علل و اختلالات همراه
در فرایند تشخیص ADHD، ضروری است که علل دیگر مشکلات رفتاری و شناختی مانند افسردگی، اضطراب، اختلالات یادگیری یا مشکلات محیطی مانند استرس خانوادگی نیز بررسی شوند.
6. آزمایشات عصبی-شناختی
در برخی موارد خاص، برای ارزیابی دقیقتر عملکرد مغزی و شناختی نوجوان، ممکن است آزمایشهای عصبی-شناختی (مثل آزمونهای هوش یا ارزیابیهای توجه و حافظه) انجام شود.
7. نظارت رفتاری
گاهی اوقات تشخیص ADHD نیاز به نظارت و ارزیابی طولانیمدت دارد. در این روش، رفتار نوجوان در طول زمان (چند هفته یا چند ماه) بررسی میشود تا الگوهای رفتاری پایداری که نشاندهنده بیش فعالی یا نقص توجه هستند، شناسایی شوند.
درمان بیش فعالی در نوجوانان
درمان بیش فعالی یا اختلال نقص توجه/بیش فعالی (ADHD) در نوجوانان نیازمند یک رویکرد جامع و چندبعدی است که به نیازهای فردی نوجوان توجه کند. درمانها میتوانند شامل ترکیبی از روشهای دارویی، رواندرمانی، آموزشهای ویژه و مداخلات خانوادگی باشند.
1. درمان دارویی
درمان دارویی یکی از رایجترین و مؤثرترین روشها برای مدیریت علائم بیش فعالی در نوجوانان است. داروهای مورد استفاده به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
- داروهای محرک: این داروها بهطور معمول مؤثرترین درمان برای ADHD در نوجوانان هستند. داروهای محرک مانند متامفتامینها (مثلاً متیلفنیدات) و آمفتامینها
- داروهای غیرمحرک: در صورتی که داروهای محرک مؤثر نباشند یا عوارض جانبی شدیدی داشته باشند، از داروهای غیرمحرک مانند آتوکسیتین (Strattera) و گوانفاسین (Intuniv) استفاده میشود.
2. رواندرمانی و مشاوره
رواندرمانی به نوجوانان مبتلا به ADHD کمک میکند تا مهارتهای اجتماعی و عاطفی خود را تقویت کرده و نحوه مدیریت رفتارهای تکانشی و مشکلات توجه را یاد بگیرند.
3. آموزشهای ویژه و مداخلات تحصیلی
یکی از جنبههای مهم درمان ADHD، کمک به نوجوانان برای بهبود عملکرد تحصیلی است. نوجوانان مبتلا به ADHD ممکن است مشکلاتی در مدیریت زمان، تمرکز در کلاس و انجام تکالیف مدرسه داشته باشند.
- برنامههای آموزشی فردی (IEP): این برنامهها شامل تدابیر ویژهای برای مدیریت کلاس، زمانبندی اضافی برای انجام آزمونها و تکالیف، و تغییرات در محیط آموزشی هستند.
- مداخلات سازماندهی: آموزش نوجوانان در مورد نحوه سازماندهی تکالیف مدرسه، استفاده از یادداشتهای ساختارمند، و مهارتهای مدیریت زمان میتواند به آنها کمک کند که عملکرد تحصیلی بهتری داشته باشند.
4. مداخلات رفتاری و اصلاح رفتار
روشهای درمانی رفتاری برای کاهش علائم ADHD در نوجوانان و بهبود کنترل تکانهها و مهارتهای اجتماعی مفید هستند. این مداخلات شامل موارد زیر میشود:
- تقویت مثبت: نوجوانان میتوانند با دریافت پاداشها و تشویقها برای رفتارهای مثبت خود، انگیزه بیشتری پیدا کنند.
- مدیریت تکانهها: آموزش به نوجوان در مورد نحوه کنترل و مدیریت تکانهها و یادگیری استراتژیهایی برای جلوگیری از واکنشهای سریع و غیرقابل کنترل
5. خودتنظیمی (Self-regulation)
آموزش مهارتهای خودتنظیمی به نوجوانان برای کاهش رفتارهای تکانشی و پیشگیری از افت عملکرد تحصیلی. تمرینهایی مانند یادداشتبرداری هدفمند، تنفس آگاهانه و ثبت رفتارهای روزانه از جمله روشهای مؤثر در کاشت این توانمندی هستند.
6. پشتکار و سختکوشی (Perseverance)
تقویت پشتکار و تابآوری از طریق اهداف کوتاهمدت، بازخورد مثبت و ساختاردهی تکالیف میتواند به افزایش انگیزه و ماندگاری در انجام فعالیتها منجر شود.
7. امید و خوشبینی (Hope & Optimism)
ایجاد نگرش مثبت نسبت به آینده و باور به توانایی رشد و پیشرفت فردی، میتواند اضطرابهای ناشی از شکستهای تحصیلی یا روابط بینفردی را در نوجوانان بیش فعال کاهش دهد.
8. هوش هیجانی (Social Intelligence)
پرورش هوش هیجانی به نوجوان کمک میکند تا احساسات خود و دیگران را بهتر درک کرده، در تعاملات اجتماعی انعطافپذیرتر باشد و از تنشها دوری کند.
9. آیندهنگری (Prudence)
آموزش آیندهنگری، مانند آموزش مهارتهای تصمیمگیری و تحلیل پیامدهای انتخابها، به نوجوانان کمک میکند رفتارهای تکانشی خود را کاهش دهند و تصمیمات معقولتری بگیرند.
10. ورزش و فعالیتهای بدنی
تحقیقات نشان دادهاند که فعالیتهای بدنی منظم میتوانند به بهبود علائم ADHD کمک کنند. ورزشهایی که نیاز به تمرکز و هماهنگی دارند، مانند ورزشهای تیمی، دویدن یا شنا، میتوانند به کاهش اضطراب و افزایش توانایی تمرکز نوجوانان بیش فعال کمک کنند.
برنامهی ۷ روزه برای مهارت کنترل بیش فعال
- شناخت احساسات و افکار
- توقف و فکر – کنترل تکانش
- برنامهریزی و مدیریت زمان
- بازسازی افکار منفی
- تمرین حل مسئله
- کنترل خشم و آرامسازی
- تقویت انگیزه و اعتماد به نفس
والدین چگونه می توانند به درمان بیش فعالی در نوجوانان کمک کنند
1- در او حس اعتماد ایجاد کنید
2- فرزندتان را تشویق کنید
3- هماهنگی با مدرسه
4- مراجعه به مشاور و متخصص
5- اطلاعات تان را بالا ببرید
نتیجهگیری
بیش فعالی (ADHD) در نوجوانان یک اختلال پیچیده است که بر جنبههای مختلف زندگی فرد تأثیر میگذارد. علائم این اختلال شامل مشکلات در توجه، کنترل تکانهها و رفتارهای اجتماعی میباشد که میتواند تأثیرات منفی زیادی بر روند تحصیلی، اجتماعی و روانی نوجوانان بگذارد. با این حال، این اختلال قابل مدیریت و درمان است و نوجوانان مبتلا به ADHD میتوانند با استفاده از روشهای مناسب درمانی و استراتژیهای مدیریت، به موفقیتهای فردی و اجتماعی دست یابند.
دیدگاهتان را بنویسید